Lęk jako cecha emocjonalna oznacza skłonność do reagowania w szczególny sposób w sytuacjach subiektywnie trudnych dla danej osoby. Lęk jako cecha, czyni jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego zakresu obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających, i reagowanie na nie stanem lęku, nieproporcjonalnie silnym w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa. Lęk jako cecha ma wyuczony charakter.
Formowanie osobowości lękowej wiąże z wczesnym okresem dzieciństwa. Ważną rolę w tworzeniu osobowości lękowej odgrywają procesy poznawcze.
Lęk jako stan charakteryzuje się według Spielbergera świadomie postrzeganymi uczuciami obawy i napięcia, którym towarzyszy związane z nimi pobudzenie układu nerwowego. Cechą charakterystyczną tego rodzaju lęku jest jego duża zmienność pod wpływem oddziaływania czynników zagrażających. W sytuacjach zagrożenia wyższy poziom lęku jako cechy predysponuje do wyższego poziomu lęku jako stanu.
Procesy poznawcze pośredniczą między sytuacją a reakcją emocjonalną. Uczucie lęku przeżywane przez jednostkę wywiera silny wpływ ujemny na jej procesy poznawcze: zaburza uwagę, osłabia pamięć, utrudnia lub uniemożliwia kojarzenie, koncentrację, powoduje trudność z podejmowaniem decyzji, osłabia funkcje myślenia, powoduje nieadekwatną ocenę własnych możliwości, obezwładnia i paraliżuje.
Poznawcza teoria emocji skupia się na wyjaśnieniu relacji między procesami poznawczymi a emocjonalnymi. Reprezentuje ją między innymi koncepcja R. Lazarusa, wywodząca się z teorii stresu. Lazarus stoi na stanowisku, że procesy poznawcze pośredniczą pomiędzy sytuacją a reakcją emocjonalną. Ujmuje on emocje z perspektywy pełnionych przez nie funkcji w procesie szeroko rozumianej adaptacji. Jednostka dokonuje stałej oceny napływających sygnałów jako znaczących z punktu widzenia jej własnych celów i interesów. Te właśnie poznawcze oceny poprzedzają pojawienie się reakcji emocjonalnej. Koncepcja ta przedstawia się następująco. Najpierw podmiot orientuje się, czy zdarzenie ma związek, czy też nie ma związku z jego celami i interesami. Jeżeli ma, pojawia się emocja. W zależności czy zdarzenie zwiększa, czy też zmniejsza szanse realizacji tych celów i interesów, pojawia się emocja pozytywna lub negatywna. Następnie podmiot koncentruje się na możliwościach poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją. Lazarus twierdzi, że ocena nie tylko przesądza, czy emocja się pojawi i jaka to będzie emocja, ale jest wystarczającym i koniecznym warunkiem jej wystąpienia.
Lęk jako stan i lęk jako cecha są ważnymi determinantami przebiegu procesów poznawczych – wpływają bowiem na alokację zasobów uwagi selektywnej, determinując sposób przeszukiwania pola uwagi. U osób lękowych w sytuacji braku zagrożenia skaning pola ma charakter ekstensywny (szeroki zakres, płytki poziom przetwarzania), przy czym detekcja sygnałów zagrażających (wywołujących strach) powoduje u tych osób intensyfikację uwagi (wąski zakres, głęboki poziom przetwarzania) oraz jej koncentracje na treściach jej zagrażających (uwaga tunelowa; przekierowanie uwagi z zadania na sygnały lękotwórcze).
W wypadku braku bodźców zagrażających ekstensyfikacja uwagi osób lękowych prowadzi z jednej strony do większej liczby intruzji (problemy z hamowaniem dystrakcji z powodu płytkiego przetwarzania informacji). W razie wystąpienia bodźców zagrażających (niekorzystna dla Ja ocena innych) intensyfikacja uwagi osób lękowych na treści zagrażające powoduje przeniesienie uwagi z wykonywanego zadania na bodźce lękotwórcze, czego konsekwencją jest brak czujności na inne sygnały. Usunięcie sytuacji zagrożenia prowadzi z kolei do zwolnienia przetwarzania informacji, ale tylko u osób o niskich wynikach na skali lęku. Osoby lękowe w takim przypadku nadal szybko i ekstensywnie przeszukują pole uwagi.
Mechanizmy obronne są określane w psychoterapii jako sposób radzenia sobie z pojawiającym się lękiem.Obrony mogą być konstruktywne i sprawiać, że działanie i myślenie stają się bardziej skuteczne, to jednak jest to skuteczność tylko doraźna. Dłuższe hamowanie i powstrzymywanie pragnień blokuje energię organizmu, prowadząc do objawów somatycznych. Wszystkie mechanizmy obronne są próbą wyrzeczenia się impulsu popędowego. Klasyczna psychoanaliza nie zakłada sytuacji, w której nie występują mechanizmy obronne.
Wyparcie to usunięcie ze świadomości lub utrzymywanie poza świadomością myśli, wyobrażeń i wspomnień, które są bolesne lub budzą lęk (konflikt pomiędzy id i ego). Choć w odniesieniu do danego materiału wyparcie dokonywane jest tylko raz, to wymaga ono stałego wydatkowania energii, żeby mogło być podtrzymane. Jest to kluczowy mechanizm decydujący o powstawaniu symptomów i przyczyniający się do rozwoju nerwicy. Przykład: Student zapomina o terminie egzaminu. Pacjent mający omówić z terapeutą swój trudny problem zapomina o wyznaczonej wizycie.
Zaprzeczanie to udawanie, że sytuacja naprawdę zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie ma miejsca (konflikt pomiędzy impulsami id i frustrującą je rzeczywistością). Mechanizm ten stoi w sprzeczności z podstawową funkcją ego, jaką jest rozpoznawanie i krytyczna ocena rzeczywistości. Staję się niebezpieczne, kiedy zaczyna być długotrwałe. Przykład: Przekonanie, że pomimo palenia papierosów nie zachoruje się na raka płuc ani na zawał serca („Mnie się to nie zdarzy”). Dziecko, którego rodziców nie ma w domu, mówi do siebie: „Oni są tutaj i zaraz uch znajdę”.
Przemieszczenie, projekcja, reakcja upozorowana i sublimacja to grupa mechanizmów obronnych, w których nieakceptowane impulsy (i seksualne, i agresywne) wyrażane są w sposób pośredni.
Przemieszczenie to przeniesienie uczuć, zainteresowań, itp. uznanych za nieodpowiednie, z jednej osoby na inną, z jednej rzeczy na drugą, mniej zagrażającą, bardziej „dozwoloną”. Czyli impuls pozostaje ten sam, ale wyrażany jest wobec innej osoby. Np. mąż wszczyna kłótnię z żoną krótko po tym, jak skrytykował go zwierzchnik w pracy.
Projekcja to przypisanie własnego nieakceptowanego impulsu innej osobie. Lęk neurotyczny przekształca się wówczas w obiektywny – z zagrożeniem zewnętrznym łatwiej sobie poradzić. Czyli dany impuls wyraża ktoś inny. Np. Kobieta, której zaloty są odrzucane, odbiera zachowania mężczyzn jako molestowanie seksualne.
Reakcja upozorowana to wyrażanie uczuć lub zachowań przeciwnych niż rzeczywiście odczuwane, po to by prawdziwe pozostały wyparte. Zachowanie przeciwne wyrażane jest przesadnie. Np. Osoba z przyjemnością oglądająca pornografię staje na czele komitetu do jej zwalczania.
Sublimacja to przemieszczenie celu popędowego na zgodny z wartościami społecznymi. Czyli impuls jest wyrażany w swojej niedozwolonej postaci lecz w akceptowanym celu. Np. Malarstwo, którego tematyką są akty. Osoba z tendencjami sadystycznymi zostaje chirurgiem.
Intelektualizacja i racjonalizacja, uznawane za czynności reinterpretacyjne o bardziej złożonym, poznawczym charakterze, są w gruncie rzeczy zaprzeczeniem na poziomie emocjonalnym przy wsparciu mechanizmów poznawczych.
Intelektualizacja to intelektualne opracowanie impulsów agresywnych lub seksualnych, pozwalające na odcięcie się od nierozkładowych napięć, doznań cielesnych, konfliktowych myśli lub uczuć. Np. Nastolatek prowadzący abstrakcyjne dyskusje filozoficzne.
Racjonalizacja to użycie samooszukujących się usprawiedliwień nieakceptowanego zachowania lub niepowodzenia. Np. Wynajdujemy dobre strony tego, że skradziono nam samochód, podkreślając korzyści zdrowotne płynące ze spacerów: „Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło”.
Podsumowanie: samokontrola jest świadomym działaniem, natomiast mechanizmy obronne są poza naszym świadomym wpływem.
Źródło: „Podpatrywanie myśli i uczuć. Zaburzenia i optymalizacja procesów emocjonalnych i poznawczych. Nowe kierunki badań“ – M.Fajkowska, M. Marszał-Wiśniewska
