Człowiek w toku
swego życia nieuchronnie styka się z sytuacjami, zdarzeniami mającymi charakter
przełomowy, decydujący o dalszym losie jednostki. Te stany przesilenia bardzo
często określa się słowem „kryzys”. Czym jest więc kryzys? Jedną z bardziej
znanych koncepcji opisujących kryzys i jego znaczenie dla jednostki przedstawił
Erik Erikson, wg którego mechanizmami kryzysotwórczymi są konflikty pomiędzy
popędami jednostki, a pojawiającymi się nowymi wymaganiami ze strony otoczenia.
Inne podejście mówi o tym, że kryzys
oznacza reakcję człowieka zdrowego na trudną sytuację, w której nie można
wykorzystać swoich umiejętności rozwiązywania problemów, gdyż stały się już
niewystarczające. Definicja ta wskazuję na pewną cechę charakterystyczną kryzysu
a mianowicie jego fazowość. Kryzys będąc szczególnie trudnym doświadczeniem,
zakłóca normalny bieg zdarzeń w życiu jednostki, wymaga ponownej oceny sposobów
myślenia i działania.
Wiele
sytuacji życiowych wywołuje kryzysy – zarówno urodziny dziecka, jak i śmierć
członka rodziny, choroba. Generalnie pojęcie „kryzys” wiąże się z negatywnymi
emocjami, problemem czy trudnościami. Również praca zawodowa może być
rozpatrywana w tej kategorii zdarzeń, co więcej można powiedzieć że jest ona
jednym z najpoważniejszych źródeł sytuacji kryzysowych. Dokonywanie i dokonanie
wyboru zawodu, staranie się o pracę, podjęcie jej a czasem utrata, niesie ze
sobą wiele trudnych momentów w życiu każdego człowieka.
Kryzys nie pojawia się nagle i także nagle nie
znika - przemiany z nim związane są realizowane w następujących trzech fazach:
§
szoku (wystąpienie niezgodności) - wówczas konieczna jest pomoc, podtrzymanie pozwalające przetrzymać fazę reakcji. W tym
okresie pojawia się niezgodność między dotychczasowymi celami życiowymi a
aktualnymi możliwościami człowieka. Osoba zauważa, że już nie może więcej, a
jej dotychczasowe cele są niewystarczające. Pojawia się konflikt między
aktualnym obrazem samego siebie a nowymi informacjami płynącymi z obserwacji
własnych zachowań. Temu stanowi towarzyszy mnóstwo negatywnych emocji
wywołujących różne reakcje na obserwowane, pojawiające się trudności.
§ przepracowywania (reakcji na niezgodność)
– następuje spojrzenie w przyszłość, jednak czasami pojawiają się reakcje
obronne – wycofanie się, zwiększenie dystansu, oderwanie od przykrych przeżyć i
zbyt trudnych problemów, będące wyrazem braku chęci rozwiązania. Najbardziej
pozytywną reakcją na konflikt jest kierunkowanie swoich działań na
konstruktywne rozwiązanie zaistniałych problemów.
§
nowego zorientowania (przeorganizowania osobowości) – faza ta umożliwia
osiągnięcie wyższego stopnia rozwoju osobowości. Następuje bowiem zmiana
organizacji hierarchii wartości pod wpływem działań podjętych wcześniej przez
jednostkę. Osoba dostrzega nowe motywy działalności, co w skrajnym przypadku
może spowodować zmianę stosunku do wcześniej uznawanych idei. W przypadku złej
reakcji na kryzys może nastąpić regres, co w konsekwencji doprowadzi do braku
korzystania z doświadczenia.
RODZAJE KRYZYSÓW:
a) Kryzysy rozwojowe
– to wydarzenia zachodzące w toku rozwoju, powodujące gwałtowną zmianę lub
życiowy zwrot. Takim właśnie kryzysem może być reakcja na urodzenie dziecka,
ukończenie studiów, zmianę kierunku kariery zawodowej, czy przejście na
emeryturę. Psychologowie uważają ten typ kryzysu za normalne zjawisko
adaptacyjne.
b) Kryzysy sytuacyjne
– pojawiają się w sytuacjach rzadkich i niecodziennych, charakteryzujących się
brakiem możliwości kontroli oraz przewidywalności. Mogą być reakcją na gwałt,
udział w wypadku komunikacyjnych, porwaniu, informację o ciężkiej chorobie
własnej lub członka rodziny, śmierć bliskiej osoby czy utratę pracy. W
odróżnieniu od pozostałych rodzajów, ten typ kryzysu wiąże się z
sytuacją nagłą, niespodziewaną.
c) Kryzysy egzystencjalne
będące wewnętrznymi konfliktami oraz lękami, związanymi z celowością życia,
wolnością, niezależnością. Są typowe dla bilansów życiowych, u nastolatków oraz
w 40, 50 i 60 roku życia.
d) Kryzysy środowiskowe
– dochodzi do nich, gdy wydarza się naturalna, bądź spowodowana przez człowieka
katastrofa – na przykład powódź, huragan, epidemia, wojna czy ekonomiczny lub
gospodarczy krach.
Należy
zwrócić uwagę iż adaptacja do trudności wynikającej z wystąpienia
nieoczekiwanej sytuacji wymaga dużych zmian
osobowościowych i wykształcenia nowych sposobów adaptacji do trudności czyli de facto prowadzi do rozwoju jednostki. Pozytywne
przezwyciężenie kryzysu pozwala na osiągnięcie wyższego stopnia rozwoju
osobowości.
Erikson optymistycznie uważa, że człowiek może
rozwijać się przez całe życie ale powinien a wręcz musi podejmować kolejne
zadania i aktywnie przezwyciężać kryzysy. Bywa to oczywiście trudne i męczące,
jednak osiągnięcie celu wynagradza poniesione koszty. Nie ma nic za darmo – ta
prosta prawda znajduje również potwierdzenie na drodze rozwoju i realizacji
potencjału drzemiącego w człowieku.
Jak więc widać, rola kryzysu w życiu człowieka
jest bardzo ważna. Nie można jednak jednoznacznie określić czy kryzys szansą
czy zagrożeniem, gdyż jest indywidualną sprawą jednostki, która te sytuacje
przeżywa, przepracowuje. Zależy również od wielu czynników zewnętrznych, które
wpływają na pozytywne lub negatywne rozwiązania poszczególnych kryzysów w
rozwoju człowieka.
Kryzys jest często
potrzebny, pozwala zapoczątkować zmiany i bywa początkiem czegoś pozytywnego.
To jednak nie znaczy, że jest on sam w sobie zjawiskiem pozytywnym. Jak każde
zaburzenie równowagi, czy aktualnie istniejącego porządku, wprowadza poczucie
niepokoju, frustracji i zagrożenia.
Osoba przeżywająca kryzys
doświadcza zwykle dużych trudności, nie bez znaczenia jest wtedy jej środowisko
społeczne, które może wesprzeć taką osobę, pokazać drugą stronę sytuacji, że doświadczenie trudności pozwala
wzbogacić wiedzę o swoich uczuciach, słabościach, ograniczeniach. Kryzys jest
przeżyciem stwarzającym okazję do poszukiwania nowych sposobów działania.
Jednak tak naprawdę o wartości doświadczenia decyduje sens nadany mu przez
jednostkę.
Nie
należy więc koncentrować się na kryzysie jako takim, ale raczej zwrócić uwagę
na jego skutki ze szczególnym uwzględnieniem tych pozytywnych, bowiem jak
wspomniano wyżej dopiero konsekwencje determinują ocenę kryzysu. Tak więc to
czy był on katastrofą lub szansą, można powiedzieć dopiero po fakcie. Jeśli
zapoczątkuje destrukcję, będzie katastrofą, jeśli przyczyni się do rozwoju –
określony zostanie szansą.
Oczywiście osobowość może stać się silna i
odporna na kolejne radykalne zmiany albo też nastąpi jej degradacja – na
przykład pojawią się różne zaburzenia nie pozwalające na prawidłowe
funkcjonowanie. Czynniki związane z typem osobowości w dużym stopniu określają
możliwości w zakresie przezwyciężania kryzysów. Osoby charakteryzujące się
brakiem równowagi emocjonalnej można zaliczyć do pewnej grupy ryzyka; osoby
takie będą wykazywały skłonność do patologicznego rozwiązywania kryzysów,
niedoborami w zakresie przekształcania sytuacji trudnej na działania
pro-rozwojowe.
