Emocje samoświadomościowe to grupa emocji, która pojawia się późno i do których wystąpienia konieczne są pewne zdolności poznawcze. Nie istnieją wyraźne czynniki je wywołujące. Niewiele określonych sytuacji wywołuje wstyd, dumę, poczucie winy czy zażenowanie.Emocje te są prawdopodobnie związane z grupami zdarzeń, które może rozpoznać wyłącznie sama osoba doświadczająca tych emocji.
Znaczenia Ja
Emocje samoświadomościowe są wynikiem złożonych procesów poznawczych, których osią jest pojęcie JA. Do pojawienia się dumy, wstydu, poczucia winy czy zażenowania doprowadza nasz sposób myślenia albo to, o czym myślimy.
Czynniki wywołujące emocje samoświadomościowe
Co do konkretnych czynników wywołujących wstyd, poczucie winy i zażenowanie opinie są podzielone. Każde z tych emocji może wzbudzić wiele zdarzeń. Nie wyodrębniono żadnego szczególnego bodźca, który wyzwalałby wstyd czy poczucie winy. Przyczyny powstawania emocji samoświadomościowych mogą mieć zarówno podłoże fenomenologiczne, jak i poznawczo - atrybucyjne. Emocje te mogą mieć odrębne niż emocje podstawowe i określone umiejscowienie. Poza tym mogą im towarzyszyć określone procesy o charakterze „cielesnym“.
Strukturalny model wywoływania ewaluacyjnych emocji samoświadomościowych.
Podstawowa cecha tego modelu dotyczy norm, zasad i celów, które rządzą naszym zachowaniem. Ten zbiór przekonań jest informacją nabywaną przez jednostkę pod wpływem kultury danego społeczeństwa. Normy, zasady i cele są nabywane za pośrednictwem różnych procesów. Mają jednak zawsze związek z ludzkim zachowaniem - z myśleniem, działaniem, odczuwaniem. Nabywanie norm, zasad i celów trwa całe życie.
Ocena
Ocena działań, myśli i uczuć w odniesieniu do norm, zasad i celów jest ów jest drugim procesem poznawczo - ewaluacyjnym, który służy jako bodźce wywołujące emocje samoświadomościowe. W ewaluacyjnych emocjach samoświadomościowych zbiór norm, zasad i celów, implikuje samoocenę. Zdolność do samooceny prowadzi do dwóch różnych rezultatów: możemy ocenić swoje zachowanie i brać odpowiedzialność za oceniane działania (atrybucja wewnętrzna) albo od tej odpowiedzialności się uchylić (atrybucja zewnętrzna).
Jeśli dojdziemy do wniosku, że nie jesteśmy odpowiedzialni, to przestajemy oceniać swoje zachowanie. Jeżeli jednak uznamy siebie za odpowiedzialnych, to możemy ocenić swoje zachowanie jako udane lub nieudane w stosunku do norm, zasad i celów. Ustalenie, czy jednostka odniosła sukces, czy poniosła porażkę, zależy od niej samej i opiera się na charakterze przyjętych przez nią norm. Na przykład, jeżeli student uważa, że sukcesem na egzaminie może być wyłącznie ocena bardzo dobra, to uzyskanie oceny dobrej będzie dla niego porażką. Dla innego studenta ta sama ocena może być sukcesem.
Inny czynnik poznawczy związany z Ja dotyczy oceny własnej osoby w kategoriach autoatrybucji szczegółowych lub całościowych. Całościowe autoatrybucje odnoszą się do całości Ja, np. „skoro tak postąpiłem to jestem nie dobry (lub dobry). W takim wypadku ja jest zarówno przedmiotem jak i podmiotem zainteresowania. Uwaga skupia się nie na zachowaniu, ale na całości Ja. Natomiast szczegółowe autoatrybucje – do konkretnych własnych cech lub działań, np. „postąpiłem źle i nie wolno mi tego powtórzyć” . Człowiek nie koncentruje się na całości Ja, ale na określonym zachowaniu Ja w określonej sytuacji. Całościowe vs szczegółowe skupienie uwagi na ja może wynikać ze stylu osobowości.
Wziąwszy pod uwagę trzy grupy czynności:
1) ustalenie przez człowieka własnych norm, zasad i celów
2) ocenę sukcesu lub porażki swoich działań w odniesieniu do owych norm, zasad I celów
3) dokonanie autoatrybucji,
można się przyjrzeć w jaki sposób owe czynniki wpływają na niektóre e.s.
Psychologia wyróżnia się cztery stany emocjonalne:
Wstyd – wynika ze złożonej grupy aktywności poznawczych: oceny działań w odniesieniu do własnych norm, zasad i celów oraz całościowej oceny Ja. Jest wynikiem niepowodzenia w stosunku do norm, zasad i celów wtedy, kiedy człowiek dokonuje całościowej oceny Ja. Doświadczenie osoby odczuwającej wstyd łączy się z pragnieniem ukrycia się, zniknięcia lub nawet śmierci. Kiedy człowiek się zawstydzi, podejmuje określone działania zmierzające do wyzwolenia się z tego stanu. Wstydu nie wywołuje żadna określona sytuacja - prowadzi do niego dokonywana przez jednostkę interpretacja zdarzenia. Wstyd może być publiczny, ale również prywatny, kiedy np. dotyczy moralności czynów.
Poczucie winy - lub żalu jest stanem emocjonalnym powstającym wtedy, kiedy ludzie oceniają swoje zachowanie jako porażkę, ale koncentrują się na określonych cechach lub działaniach, które doprowadziły do tego niepowodzenia. Poczucie winy charakteryzuje się skupieniem uwagi na czynach i zachowaniach, które mogą zaradzić skutkom porażki. Zawsze wiąże się z działaniami naprawczymi, jakie może podjąć osoba odczuwająca tę emocję. Zawsze następuje próba naprawienia sytuacji, jeśli jednak taj próby się nie podejmie – w myślach, uczuciach albo w czynach, poczucie winy może zamienić się w wstyd.
Pycha – to przesadna duma lub pewność siebie, często prowadząca do negatywnych konsekwencji. Jest przykładem próżności. Pycha powstaje, gdy człowiek, uznając, że osiągnął sukces w odniesieniu do swoich norm, zasad i celów, koncentruje się na całości Ja. W przeciwieństwie do wstydu jest to emocja bardzo pozytywna i emocjonalnie nagradzająca – osoba, która jej doświadcza, ma dobre zdanie o sobie. Pycha jest emocją nietrwałą, ponieważ nie ma określonych działań, które by ją wywoływały. Jest uzależniająca, ponieważ ludzie jej doświadczający czerpią z niej zadowolenie. Zakłóca relacje międzyludzkie z powodu towarzyszącego jej pogardliwego i bezczelnego stosunku do innych.
Duma – wynika z korzystnej oceny określonych działań. Wywołuje ją radość spowodowana udanymi działaniami, myślami lub uczuciami. Tutaj skupienie uwagi jest określone i dotyczy konkretnego zachowania. W wypadku dumy, jaki i poczucia winy Ja pozostaje oddzielone od przedmiotu - w dumie organizm koncentruje się na działaniach podmiotu - jest pochłonięty określonym zachowaniem, z czego czerpie dumę.
